دوبیتی خوانی محل تلاقی موسیقی و ادبیات عامه
عضو شورای علمی سیزدهمین جشنوارۀ موسیقی نواحی ایران دربارۀ تنوع دوبیتی‌خوانی در کشور و نام‌های مختلف آن در بین اقوام ایرانی گفت.
محمدعلی مرآتی، عضو شورای علمی سیزدهمین جشنوارۀ موسیقی نواحی ایران، با اشاره به اینکه این جشنواره یکی از رویدادهای مهم موسیقی اقوام ایرانی است، گفت: در کشور ما اقوام متنوعی وجود دارند که خصوصیتی به‌نام وحدت در کثرت را به‌وجود آورده است. در واقع این هویت فراگیر ایرانی است که توانسته اقوام را به وحدت برساند و این جشنوارۀ مى تواند به این کثرت و تنوع دوبیتی خوانی با کاربرد و کارکرد های متفاوت در اقوام بپردازد.
وی به دوبیتی‌خوانی اشاره کرد و توضیح داد: دوبیتی خوانى بعنوان محور اصلی جشنواره می‌تواند پیوندی بین آوازهای اقوام مختلف به‌وجود بیاورد. این قالب آوازی کهن به عنوان خصوصیت موسیقایی مشترک اقوام در متن و کلام هم از سیستم عروض و هم از سیستم سیلابیک و هجایی بهره می برد. البته سیستم سیلابیک و هجایی بدلیل قدمت بیشتر از عروض بخش عمده کلام این گنجینۀ موسیقایی را دربرمی‌گیرد که به آن موسیقی‌های ترانه‌ای نیز می‌گوییم.
عضو شورای علمی جشنواره موسیقی نواحی ایران عنوان کرد: جشنواره امسال می‌خواهد دوبیتی خوانى ها را دوباره کشف کند و مفاهیم جدیدی را در آنها پیدا کند. در واقع می‌خواهد توجه ها را در این تنوع و کثرت آوازها به وحدت موسیقایی و مشترک یعنی دوبیتی خوانی جلب کند.
مرآتی در پاسخ به این سؤال که امسال چه چیز جدیدی را در جشنواره شاهد خواهیم بود، اذعان کرد: با توجه به شرایط ویروس کرونا، جشنواره موسیقی نواحی پا پس نکشیده و می‌خواهد به حیات و حضور فرهنگی موسیقایی خود ادامه بدهد. به‌نظرم این نکتۀ بسیار مهمی است. یکی دیگر از نکات جالب این جشنواره آنلاین‌بودنش است. یعنی همۀ مردم ایران و جهان می‌توانند اجراها را به صورت آنلاین ببینند. جشنواره در بخش دیگر تصمیم گرفته به مستندسازی بپردازد و از محل زندگی هنرمندان فیلم ضبط کند. نکته مهم در مستندها این خواهد بود که همیشه موسیقی اقوام که مربوط به مکان و مراسم خاصی بوده را به سالن‌های رسمی دعوت می‌کردیم تا اجرا کنند. شاید حس آنها کمی مصنوعی بود ولی با ضبط این فیلم ها و اجرا در محل زندگی هنرمندان مثل یک رفتار طبیعی در خاستگاه های اصلی دوبیتی اتفاق بهتری رقم خواهد خورد.
وی با اشاره به اینکه قطعاً دنبال چهره‌هایی خواهند بود که تاکنون دیده نشده‌اند، گفت: میراث های ارزشمند موسیقایی زمانی می‌تواند زنده باشد که به نسل جدیدتر انتقال داده شود. در واقع نگاه سیزدهمین جشنواره موسیقی نواحی رصد این انتقال فرهنگ شفاهی موسیقایی و جوان‌گرایی است البته در فیلم‌های مستند که تهیه خواهد شد حتماً از پیشکسوتان هم بهره خواهیم برد.
عضو شورای علمی جشنواره موسیقی نواحی ایران در رابطه با تاریخچۀ دوبیتی‌خوانی در ایران و کشورهای همسایه بیان کرد: دوبیتی، ساده‌ترین و بی‌پیرایه‌ترین اما کهن ترین فرم شعری موسیقایی است. دوبیتی خوانى را محل تلاقی موسیقی و شعر عامه در فرهنگ اقوام می‌بینم که به صورت رفتاری فرهنگی‌قومی مطرح است. این قالب شعری مرکب از چهار مصرع است که معمولاً قافیه در مصرع سوم اختیاری است. جالب است که اگر به پیشینۀ دوبیتی برگردیم، در دورۀ ساسانی هم اشعار عامه با این قالب به «ترانک» مشهور بوده است. به‌زعم اغلب محققان، دوبیتی تکامل‌یافته و شاید عروضی‌شدۀ ترانه‌های ۱۲هجایی قدیم است.گویا همان‌هایی هستند که در ایران قدیم به آن «فهلویات» می‌گفتند. در ادبیات ایران، فهله به معنی وزن است.
مرآتی ادامه داد: ما حدود ٣٠٠ گونه قالب شعری داریم که شاید یک چهارم آنها در آثار بجامانده در قالب دوبیتی است. اگر بخواهیم تجسمی هم از ساختار دوبیتی داشته باشیم، معمولاً در مصرع اول و دوم این متن موسیقایی، بحث اصلی مطرح شده و پند و اندرزها را می‌گوید و در مصرع سوم ذهن مخاطب را آمادۀ نتیجه‌گیری می‌کند. در مصرع آخر اوج بیان احساسات است. در واقع در چهار مصرع و یا دو بیت، تمام آن حسی که سراینده در سینه دارد متبلور می شود. در موسیقی اقوام، عموماً سرایندگان هوشمند این دوبیتی‌های مردمان عادی هستند.
وی عنوان کرد: دوبیتی‌ها خصوصیتی دارند که به آن خصلت جمعی می دهد. این خصلت جمعی در زندگی اجتماعی انسان‌ها موضوع مهمی است. معمولاً دوبیتی‌ها، اندیشۀ شخص واحدی نیستند و سراینده‌های آنها مشخص نیست و ترانه‌های دوبیتی، اکثرا همین خصوصیات را دارند. از آنجایی که از درون قومی بوجود می‌آیند، دیدگاه آنها نیز جمعی است و می‌خواهند مفهومى را در زندگی اجتماعی مطرح کند. این مضامین دقیقاً نیازها و رفتارهای اجتماعی درون قومی است. دوبیتی به دور از پیچیده گی و زینت‌هایی که در ادبیات کلاسیک وجود دارد، فرهنگ خوش‌ذوقی مردمان ساده و خالص و عمیقی را در گنجینه‌اش محفوظ دارد . دوبیتی‌ها عموماً کارکرد اجتماعی دارند و می‌توانیم آنها را در حالت‌های مختلفی ببینیم.
عضو شورای علمی جشنوارۀ موسیقی نواحی ایران گفت: در خراسان بزرگ به دوبیتی خوانى ها، کله فریاد، ساربانی، انارکی، کوچه‌باغی، جمشیدی، سیامو و اشترخجو و در آذربایجان، گرایلی یا تصنیف ترکی می‌گویند. در کرمان از عنوان‌های غریبی‌خوانی، سرآسیابی، شرمه و پری‌جان برای دوبیتی استفاده می‌کنند. در مازندران کتولی، حقانی، کیجاجان، امیری، بیدخوانی و در جنوب ایران حاجیونی، فایزخوانی و هدی‌خوانی. در گیلان، هی‌یار هی‌یار، بندون بندونه و شرفشاهی داریم. در لرستان به چل‌سرو و صیادی معروف است. در افغانستان فلک‌خوانی داریم و هزارگی خراسانی هم می‌گویند. در کشورهای فارسی‌زبان تاجیکستان فلک خوانى و بلبل‌خوانی داریم. در کردستان بیت و در سمنان سرحمامی معروف است و در سیستان و بلوچستان سیتک.
مرآتی در پایان خاطرنشان کرد: عموماً اگر بخواهیم دوبیتی‌خوانی‌های ایران را دسته‌بندی کنیم، شاید بتوانیم آنها را در دسته‌هایی با مضامین عاشقانه و غنایی مثل بیدگانی، پری‌جان، فایزخوانی، شرفشاهی، شروه و کتولی در وصف عشق و درد فراغ نام ببریم. بعضی قالب‌ها مانند مور ، ترنگینه، انارکی، حاجیونی، غریبه‌خوانی هم در دوبیتی‌خوانی برای سوگ کاربرد دارند. اگر بخواهیم برای کار از دوبیتی‌خوانی مثال بزنیم، می‌توانیم به چوپانی، صیادی، ساربانی، اشترخجو و کردی‌خوانی اشاره کنیم. بعضی از کاربردها می‌تواند دینی و آیینی باشد. عموما دوبیتی با دسته‌بندی‌های رفتار های اجتماعی به طور مستقیم دست و پنجه نرم می‌کند. اصلاً به‌عنوان رفتار درونی انسان در آن فرهنگ و جامعه عمل می‌کند. در این جشنواره می‌خواهیم از منظر دوبیتی‌خوانی حضور و درخشش موسیقی اقوام ایرانی را ببینیم و لذت ببریم.
سیزدهمین جشنوارۀ موسیقی نواحی ایران به دبیری احمد صدری با موضوع دوبیتی‌خوانی آبان‌ماه سال جاری در کرمان برگزار می‌شود.